Í kjölfar stefnu nýrrar ríkisstjórnar um aukningu strandveiða og aukna skattlagningu á sjávarútveg er umræða um greinina að manni finnst hrokkin talsvert aftur í tímann. Lítill skilningur virðist vera á því hvað starfsemi greinarinnar skilar til þjóðarinnar og meðan önnur höndin vill rukka meira fyrir minnkandi sneið af kökunni gefur hin aðra stækkandi sneið með sanngirnisrökin að vopni. Grunlaus hélt maður að meiri skilningur og þar með sátt væri sífellt að skapast um þennan grunnatvinnuveg og þau skilyrði sem hann þarf að búa við. Það er talsvert áhyggjuefni ef skortir á skilning á mikilvægi stöðugleika í sjávarútvegi hjá stjórnvöldum.
Ýmsir eru til þess að leggja orð í belg, ekki laust við að gert sé lítið úr mikilvægi öflugustu fyrirtækja í íslenskum sjávarútvegi. Gert lítið úr mikilvægi þeirra heilsársstarfa sem þar eru, unnin af fólki með áratugalanga reynslu og/eða sértæka menntun ekki einungis varðandi veiðar, heldur einnig við úrvinnslu, markaðssetningu og nýsköpun. Af umræðunni má ætla að fyrirtækin hafi fengið allt upp í hendurnar og eins og ekkert mál sé að stokka spilin og gefa að nýju. Raunveruleikinn er sá að arðsemi í sjávarútvegi hefur skapast að hluta til með því stjórnkerfi sem hefur verið við líði og þróast undangengina áratugi, vegna samþjöppun veiðiheimilda og ekki síst framsýni eiganda og drifkrafts starfsfólks fyrirtækjanna.
Það er ekki síður áhyggjuefni ef skilning skortir á stöðu ýmissa smærri byggðalaga. Myndin af einyrkjanum á smábátnum getur verið nógu rómantísk, en ábyrg stjórnvöld geta ekki horft fram hjá skaðanum sem hlýst ef standa á við kosningaloforð Flokks fólksins. Loforð um að auka við strandveiðar án þess að koma fram með nein haldbær rök eða skoða áhrif þess á aðra sem í sjávarútvegi starfa. Nú er ljóst að þessa aukningu á að sækja á kostnað annarra úrræða innan 5,3% kerfisins samkvæmt viðtali við forsætisráðherra í Kastljósi. Gera þarf kröfu til stjórnvalda að það sé markviss byggðastefna í gangi og rýnt í hvaða aðgerðir henti á hvaða stað sem raunverulega munar um fyrir byggðalög í mestum vanda.
Í þessari grein vil ég í fyrstu aðeins koma inn á þróun í tíð kvótakerfis, þar sem sífellt er sótt að þeim fyrirtækjum sem eru hryggjastykkið í íslenskum sjávarútvegi og forsenda fyrir nýtingu auðlindarinnar með þjóðhagslega hagkvæmum hætti. Ég er ekki viss um að almennt átti fólk sig á hve það hefur verið umfangsmikil skerðing. Hins vegar langar mig að tjá mig um skynsamlega ráðstöfun þeirra aflaheimilda sem ákveðið er að taka til úthlutunar í byggðasjónarmiði.
Kvótakerfi í 40 ár
Frá því að takmörkun á veiðum var tekin upp með aflamarki árið 1983 og þá horft til veiðireynslu skipa áranna á undan, hefur margt breyst. Meðal annars stóð smábátaflotinn utan takmarkana um tíma og stækkaði og jók sína hlutdeild umtalsvert eftir að veiðar voru kvótasettar hjá stærri skipum. Árið 1983 var hlutdeild smábáta í þorskafla rúm 2% en er í dag um 23 % í öllum kerfum, þ.e. aflamarki, krókaaflamarki og strandveiðum. Flestir smábátar eru innan krókaaflamarkskerfis og sú aflahlutdeild er varin framsali til stærri skipa þar sem ekki er hægt að flytja þær varanlega yfir í aflamarkskerfi, en aftur á móti eru engar takmarkanir á því að kaupa aflahlutdeild í aflamarkskerfinu og flytja í krókaaflamarkskerfið. Hlutdeild togara og stærri aflamarksskipa í heildarafla þorsks hefur því minnkað mjög mikið í tíð kvótakerfis og útgerðarfyrirtæki hafa þurft að kaupa til sín aflaheimildir í því skyni að ná fram hagræðingu í veiðum. Nú eiga sömu fyrirtæki að fá á sig aukna skattheimtu vegna þeirrar arðsemi sem þau hafa skapað með fjárfestingum og hagræðingu.
Byggðaþróun og sjávarútvegur
Með framsali hefur vissulega orðið tilfærsla á aflaheimildum milli byggðarlaga. Framsalið hefur reynst nauðsynlegt til að ná fram hagkvæmari rekstri í sjávarútvegi en áður var. Það að smærri byggðalög hafi orðið undir í samkeppni í búsetuvali fólks er þó ekki vegna tilfærslu á aflaheimildum. Þjóðfélagið hefur breyst og sú þróun að vinnsla í fiski var haldið uppi af farandverkafólki, fyrst íslendingum í verbúðum og síðar erlendu vinnuafli, er vel þekkt. Mönnun á minni stöðum var því og hefur verið vandamál. Það að ýmis byggðalög á landsbyggðinni hafi verið með viðvarandi fækkun íbúa um langan tíma er ekki hægt að beintengja við uppbyggingu fiskveiðistjórnunarkerfis eða samþjöppun veiðiheimilda. Þar koma margir aðrir hlutir til. Það er fjarstæða að halda að viðsnúningur á þessari þróun náist með tilkomu farandsjómanna í verbúð yfir sumartímann, með enga skuldbindingu við þau byggðalög sem þeir gera út frá.
Kvóti í byggðarsjónarmiði
En er rétt að nýta aflaheimildir í byggðaaðgerðir ? Ég hugsa að flestir séu nú sáttir við það að einhverju marki og stjórnvöld hafa í talsverðum mæli nýtt sér fiskveiðiheimildir til stuðnings við landsbyggðirnar. Það er samt vandmeðfarið hvernig það er útfært og spurning hvort slíkt ætti ekki frekar að vera tímabundnar aðgerðir fremur en að festa ákveðna aflahlutdeild til framtíðar í þessu skyni. Það virðist vera auðveld leið fyrir stjórnmálamenn að nýta þetta til að setja dúsu upp í háværar raddir eða með loforðum í atkvæðakaupum fyrir kosningar, algjörlega órökstutt. En berum þá saman þær leiðir innan 5.3% pottsins sem ætlaður er í stuðningsaðgerðir. Ég sleppi hér umfjöllun um skel- og rækjubætur og línuívilnun, en langar aðeins að bregða ljósi á mismunandi útdeilingu í gegnum samninga Byggðastofnunar á sértæku aflamarki, almennum byggðakvóta og síðan strandveiðum.
Sértækar aflaheimildir: Með samningum Byggðastofnunar eru gerðir samningar til nokkurra ára um aflamark. Gerð er krafa um vinnsluskyldu innan atvinnusóknarsvæðis og því hefur oftar en ekki þurft að stofna nýjar fiskvinnslur þar sem samningar eru gerðir. Þetta úrræði er ætlað í ákveðinn tíma í byggðalögum sem orðið hafa fyrir áfalli í atvinnulegu tilliti og áætlun sett upp um sköpun starfa. Það er það úrræði sem mér finnst markvissast af þessu þrennu og líklegast að skila af sér mestum ávinningi fyrir viðkomandi byggðarlög. Hægt er að gera áætlanir og taka ákvarðanir út frá magni, tímalengd og markmiðum sem bundin eru í samningi. Vanda þarf vel til þess að velja byggðalög þar sem þetta úrræði er talið að geti gagnast, en jafnframt þarf að vera til önnur úrræði utan sjávarútvegskerfins til að styðja við byggðalög þar sem þetta ekki hentar. Það að hverfa frá vinnsluskyldu við úthlutun þessara heimilda, eins og nýlega var gert fyrir útgerðir í Grímsey, er ekki réttlætanlegt.
Almennur byggðakvóti: Úthlutun almenns byggðakvóta er mun ómarkvissari og nýtist síður sem byggðastuðningur og til sköpunar starfa. Reglur um skiptingu úthlutunar eru fremur flóknar, í ár úthlutast almennur byggðakvóti til 42 byggðarlaga og er meðalúhlutun um 90 þorskígildi, minnsta magnið er 15 tonn sem fer til 11 byggðarlaga. Þrátt fyrir vinnsluskyldu er oftar en ekki fallist á undanþágur að ósk sveitarfélaga, enda úthlutun engan vegin nægjanleg til að byggja starfsemi vinnslu á, ef hún er ekki þegar til staðar.
Strandveiðar: Strandveiðar eru síðan einungis stundaðar að sumarlagi með handfæri. Landanir eru ekki bundnar ákveðnum byggðalögum, né heldur krafist vinnsluskyldu sem myndi vera til þess fallið að byggja undir frekari atvinnuuppbyggingu. Niðurstaðan er líka sú ef rýnt er í útflutningstölur þessa mánuði sem strandveiðar standa að hærra hlutfall þorskafla fer þá óunnin (heill og hausaður) úr landi en aðra mánuði ársins. Nær eingöngu er um þorskafla að ræða og auðvitað þar tekið af öðrum og nýting ýmissa annarra botnfisktegunda þannig gerð erfiðari. Strandveiðar einar og sér eru ekki til þess fallnar að styðja við uppbyggingu heilsársstarfa í sjávarútvegi í byggðarlögum sem þurfa stuðning.
Sanngirnisrökin
Forsætisráðherra orðaði það svo að aukning í veiði strandveiðibáta væri sanngirnismál út frá byggðasjónarmiði. Ekkert er fjær sanni en að þetta sé skynsamleg ráðstöfun innan 5,3% pottsins, öðru nær. Þetta bitnar ekki síst á smærri útgerðum og vinnslum sem eru þó að skapa heilsársstörf. Ég vil hér nefna dæmi þar sem ég þekki vel til.
Á síðasta ári var gerður samningur með víðtækri þátttöku útgerðaraðila á Hólmavík við Byggðastofnun um “allt að” 500 tonna árlegt aflamark í þorskígildum talið. Rétt er að taka fram að þar eru m.a. þátttakendur strandveiðiútgerðir á staðnum og hafa skuldbundið sig til að styðja við það verkefni með löndun á afla til vinnslunnar í staðinn fyrir aflaheimildir eftir að strandveiðum líkur. Er það vel, en alger undanteking er varðar þessar veiðar. Vinnsla byrjaði í upphafi júlí 2024 og þegar eru nú 23 aðilar sem starfa í um 20 stöðugildum í Vilja fiskverkun ehf, auk afleiddra starfa við beitingu, sjómennsku, flutninga o.fl.
Hjá aðstandendum fyrirtækisins er fullur skilningur á því að samningur við Byggðastofnun um aflaheimildir er tímabundið úrræði og huga þurfi að því hvernig skjóta megi varanlegum stoðum undir þessi störf þegar samningurinn rennur sitt skeið. Í vissu um að þetta væri þó að lágmarki 6 ára samningur var lagst í nauðsynlegar fjárfestingar og skuldbindingar. Þegar í upphafi þessa samnings er niðurstaðan samt sú að stofnunin þurfti að skerða magn niður í 464 tonn í þorskígildum talið fyrir yfirstandandi fiskveiðiár. Miðað við áform um auknar strandveiðar (þorskveiðar eingöngu) og yfirlýsingu forsætisráðherra hvaðan eigi að taka þá aukningu, er varla að vænta að staðið verði við samningsmagn af hálfu yfirvalda það sem eftir lifir samnings. Í raun er ekki við öðru að búast en að samningsforsendur Byggðastofnunar og þessa nýstofnaða fyrirtækis bresti og þau störf sem nýlega hafa verið sköpuð verði fljótt í uppnámi vegna ákvarðana nýrra stjórnvalda. Er þetta skynsamlegt og sanngjarnt út frá byggðarsjónarmiði ? Nei, enda skortir alla byggðastefnu frá nýrri ríkisstjórn, bara unnið að því að uppfylla óskynsamleg kosningaloforð í blindni.
Það er ástæða til að hvetja nýja ríkisstjórn til að vanda til verka og skoða allar hliðar málsins áður er endanleg ákvörðun er tekin varðandi aukningu á afla strandveiðibáta. Ákvörðun sem til þess er fallin að vera bæði greininni í heild íþyngjandi og ekki stuðningur við byggðir sem mest þurfa á viðsnúningi að halda. Tryggja þarf að þær veiðiheimildir sem veittar eru af “sanngirni í byggðasjónarmiði” nýtist sem best í þeim tilgangi. Sértækar aflaheimildir Byggðastofnunar til valinna byggðarlaga í tilgreindan tíma er sú leið sem er vænlegust til árangurs í byggðasjónarmiði. Það er það úrræði sem ætti að verja og styrkja fremur en strandveiðar.
Gunnlaugur Sighvatsson
Sjálfstætt starfandi sjávarútvegsfræðingur
og í stjórn Vilja fiskverkunar ehf.
