Nú stendur yfir enn ein áróðurhrinan hjá stórútgerðinni. LÍÚ berst um á hæl og hnakka gegn hugmyndum um innleiðingu á samkeppni í sjávarútvegi þar sem öllum fyrirtækjum yrði gert að starfa á sama grundvelli. Kjarninn í breytingartillögunum er að innkalla veiðiheimildir og setja almennar reglur um ráðstöfun þeirra.  Í markaðshagkerfi er samkeppnin lykilatriðið og það er meginreglan í íslensku samkeppnislöggjöfinni. Bæði hérlendis og erlendis er löng reynsla af því að samkeppni bætir hag neytenda. Skortur á samkeppni leiðir til fákeppni og jafnvel einokunar sem bitnar á almenningi og neytendum með misnotkun valds. Íslenska ríkið hefur frá 2002 haft þá opinberu stefnu, sérstaklega hvað varðar eigin innkaup, að efla samkeppni á markaði.  Almennt útboð er leiðin sem farin er og hefur gefist það vel að engar hugmyndir eru um að víkja frá henni.  Frekar hefur verið farið yfir útboðsskilmála og þeir endurbættir ef markmiðin hafa ekki náðst sem skyldi. Útboð veiðiheimilda er hin eðlilega og rökrétta niðurstaða sem samræmist stefnu ríkisins í öðrum atvinnugreinum.

Sérákvæði um sjávarútveg

Aðeins tvær atvinnugreinar eru undanþegnar ákvæðum samkeppnislaga, landbúnaður og sjávarútvegur. Hvað sjávarútveginn varðar þá hafa verið sett lagaákvæði til þess að takmarka samþjöppun en að öðru leyti er útgerðin meðhöndluð sem vesalingar sem þurfa sérstaka vernd ríkisins til þess að geta rekið fyrirtæki sín. Handhafa veiðiréttarins fá ótímabundna úthlutun. Þeir hafa öryggi um aldur og ævi og þurfa ekki að óttast samkeppni um veiðiheimildirnar. Þeir þurfa ekki að hagnýta veiðiréttinn sjálfir og mega láta aðra veiða en hirða sjálfir afraksturinn. Útgerðin  greiðir ríkinu brot af markaðsverði réttindanna sem hún lætur aðra greiða sér. Í þorskveiðiréttindunum fær handhafi réttindanna 93% af markaðsvirðinu en ríkið 7%. Ríkið sjálft býr til  stórkostlegan efnahagslega mismun milli fyrirtækja. Þetta nefnist ríkisstuðningur, og er í öðrum atvinnugreinum andstæður EES samningnum og eru þungar refsingar við slíkum brotum. Þar sem samkeppnishvatinn er tekinn út verður ekki endurnýjun á markaðslegum forsendum sem hverri atvinnugrein er nauðsynlegt. Afleiðingin verður stöðnun og síðan afturför.

Ofverndaðir útgerðarmenn

Sjálft kerfið, það er langtímayfirráð réttindanna, breytir valdahlutföllum í samskiptum atvinnurekenda og launþega á þann hátt að  útgerðin hefur tögl og haldir, hún ræður algerlega ferðinni og setur sjómönnum reglurnar.  Annaðhvort gera sjómenn eins og þeim er sagt eða þeir geta farið annað eða þá að þeim er beinlínis hótað brottrekstri. Útgerðin hefur gengið á lagið og ákveður leikreglurnar sér í vil. Lítum á nokkur atriði:

20% afsláttur – Nýundirritaðir kjarasamningar færa útgerð sem jafnframt er fiskkaupandi fiskinn með 20% afslætti frá markaðsverðinu. Þetta þýðir miðað við 2015 að verðið á fiski sem seldur er í beinum viðskiptum er með 11 milljarða króna afslætti. Það lækkar laun sjómanna að sama skapi. Eru útgerðarmenn svo miklir vesalingar að þeir þurfa að fá 20% frá markaðsverði til þess að geta rekið fyrirtæki sín? Geta þeir ekki keppt við aðra fiskkaupendur?

nýsmíðaálag – þrátt fyrir hástemmdar lýsingar á arðsemi íslensks sjávarútvegs og yfirburðafærni núverandi kvótahafa verða þeir að sækja hluta af kaupverði  nýrra skipa í vasa sjómanna. Nýsmíðaálagið lækkar laun sjómanna um allt að 10%. Eru útgerðarmenn slíkir vesalingar að þeir geta ekki í besta fiskveiðikerfi í heimi greitt skipin sín án þess að seilast ofan í vasa áhafnarinnar?

olíukostnaður – fyrir rúmum 30 árum voru aðstæður þannig að olíukostnaður tók nærri 30% af tekjum útgerðarinnar. Þá voru sett lög sem heimiluðu útgerðinni að draga 30% af tekjunum frá óskiptu. Um allmörg ár hefur staðan verði mun betri og síðustu árin er olíukostnaðurinn um 11% af tekjunum. Engu að síður er útgerðin enn að fá 30% af tekjunum framhjá skiptum til sjómanna. Sjómenn greiða allan olíukostnaðinn, ekki einu sinni heldur þrisvar sinnum. Eru útvegsmenn slíkir vesalingar að í myljandi arðbærum atvinnurekstri þar sem framlegðin er um 30% og 70 – 75 milljarðar króna á hverju ári þurfi að velta olíukostnaðinum að fullu yfir á sjómenn?

sjómannafsláttur – um áratugaskeið niðurgreiddi ríkið launakostnað útgerðarinnar með sjómannaafslættinum. Fyrir fáum árum var því hætt og útgerðin talin geta borið sjálf þennan kostnað. Aðstæður í útgerð hafa líka verið með besta móti. En það var ekki við því komandi að útgerðin greiddi þennan 1,5 milljarð króna. Kjör sjómanna rýrnuðu sem þessu nemur. Eru útgerðarmenn slíkir vesalingar að þeir geta ekki greitt laun sjómanna í bestu afkomu um áratugaskeið?

Afleiðing einokunar – þessar aðstæður þekkjast ekki í öðrum atvinnugreinum. Þar verða atvinnurekendur að standa sig. Þeir eru í samkeppni við önnur fyrirtæki og geta ekki bannað nýjum aðilum að hasla sér völl. Samkeppnin nær ekki bara til framleiðslunnar heldur einnig til vinnuaflsins. Aðstæður í sjávarútveginum er afleiðing einokunar. Útvegsmenn eru ekki vesalingar. Þeir geta vel rekið fyrirtæki sín við eðlileg samkeppnisskilyrði. En einokunaraðstaða þeirra og óeðlileg völd er afleiðing af lagaumgjörðinni. Sjómenn og íbúar sjávarbyggðanna eru í meira og minna gíslingu fárra eigenda sjávarútvegsfyrirtækja sem bera engar lagalegar skyldur um hag þeirra.

LÍÚ vill viðhalda einokunaraðstöðunni, þeir eru á móti því að þjóðin eigi veiðiheimildirnar, þeir eru á móti innköllun þeirra, þeir eru á móti samkeppni um þær, þeir eru á móti því að greiða markaðsverð fyrir fiskinn, þeir eru á móti því að greiða markaðsverð fyrir veiðiheimildirnar til ríkisins, þeir eru á móti byggðatengingu veiðiheimildanna. Þeir vilja óbreytt ástand. Það færir fáum mikið. En margir tapa og þjóðin mestu.

Kristinn H. Gunnarsson

Þegar þetta er skrifað er ég á 7. viku fæðingarorlofs og nýt hverrar mínútu. Draumabarnið komið í heiminn eftir áralanga bið. Hamingjan er mikil og okkur fjölskyldunni líður eins og við höfum verið bænheyrð. Það er ekki sjálfgefið að fá að eignast barn og sérstaklega ekki þegar maður er nú “hniginn að aldri” eins og segir í Biblíunni. En við gáfumst ekki upp og Lilja kom í heiminn 5. október sl. Litla stúlkan okkar var hins vegar að flýta sér og kom í heiminn 8 vikum fyrir tímann. Ég áttaði mig á því að við stjórnum fáu þegar kemur að því að koma nýju lífi í þennan heim. Þetta átti nefnilega ekki að vera svona. Ég ætlaði að vinna fram á síðasta dag og allt átti auðvitað að vera fullkomið þegar litli unginn fæddist. Það breyttist, náði ekki einu sinni að taka til á skrifborðinu á skrifstofu bæjarstjóra og henda ruslinu! Tyggjóklessan var því enn í fötunni og óhreinir kaffibollar á borðinu þegar ég fór. Og heimferðardressið hennar Lilju var allt, allt of stórt.

Við mæðgur vorum rúman mánuð á Landspítalanum við einstakt atlæti. Það verður seint fullþakkað. Fyrstu vikurnar var ég á sængurlegudeild en síðan í fjölskylduherbergi við Vökudeildina og ég var mjög heppin að fá að dvelja þar. Við erum enn í bænum og höfum ekki enn fengið heimferðarleyfi vestur á Patreksfjörð. Það verður vonandi fyrir jól. Þá verð ég búin að vera hér síðan í lok september. Blessunarlega höfum við aðgang að góðri aðstöðu hér í bænum eftir að við komum út af spítalanum. Slíku er ekki fyrir að dreifa hjá öllum. Við erum því mjög heppnar. Landsbyggðarfólk er nefnilega í misgóðri aðstöðu þegar kemur að þessum málum. Það er fátt verra en að vera fjarri heimili sínu og á hrakhólum, fárveik af meðgöngukvillum nú eða kasólétt á 10. mánuði, rétt nýstigin af sæng eða verandi barn á vökudeild. Tala nú ekki um þegar fleiri börn eru á heimilinu. Konur geta verið í þessari stöðu svo vikum skiptir. Þessu er nauðsynlegt að breyta og ættu að vera sjálfsögð réttindi foreldra utan að landi sem hefðu átt að vera í boði fyrir löngu eða um leið og það varð “hættulegt” að fæða börn út á landi.

Húsnæðisvandi sjúklinga utan að landi er eitt. Almenn sjálfsögð réttindi er annað. Til dæmis eru réttindi foreldra sem eignast barn fyrir tímann mjög takmörkuð. Aukið fæðingarorlof fæst aðeins fyrir þá daga sem barn liggur inni á Vökudeild, ekki aðra daga fram að settum fæðingardag, jafnvel þó að ekki fáist heimild fyrir heimferð frá Reykjavík, barnið komi á göngudeild tvisvar sinnum í viku og sé í raun ekki útskrifað. Það ferli getur tekið margar vikur. Við mæðgur erum t.d. búnar að vera utan Vökudeildar í tæpar fjórar vikur en komumst ekki heim til okkar. Þessi tími dregst af fæðingarorlofinu. Í okkar tilfelli hefur eiginmaður minn ekki átt tök á að vera með okkur allan tímann vegna vinnu fyrir vestan en hann hefur komið suður allar helgar með tilheyrandi kostnaði. Ferðakostnaður er í þessum tilfellum einungis greiddur meðan barn er inniliggjandi á Vökudeild. Ekki er hægt að fá stuðning fyrir þann tíma þegar barnið er komið út af spítalanum en fær ekki heimild fyrir heimferð sem er að öllu leyti óeðlilegt. Það er örugglega margt fleira sem hægt væri að tína til sem snýr að ósanngirni tryggingakerfisins þegar kemur að fjölskyldum fyrirbura utan að landi en hér eru aðeins augljós dæmi nefnd.

Það gera fáar konur ráð fyrir því í upphafi meðgöngu að eignast barn fyrir tímann, að veikjast sjálfar á meðgöngunni nú eða eignast veikt barn. Þetta eru málefni sem fáir huga að sem sitja á Alþingi en ætti að vera einfalt að breyta. Svona nokkuð getur orðið til þess að ungt fólk hrökklist í burtu því það er einfaldlega of dýrt að ferðast á milli landsbyggða og Reykjavíkur með veikt barn eða dvelja fjarri heimili svo vikum skipti í tengslum við fæðingu barna.

Ég skora á nýkjörna þingmenn kjördæmisins að skoða þessi mál og standa fyrir leiðréttingu á þeim.

Ásthildur Sturludóttir

Um miðja síðustu viku gerðist sá hversdagslegi atburður að dálkahöfundur þessi þurfti að fara á kamarinn heima hjá sér á Bakkavegi 11 í Hnífsdal. Með því að dimmt var yfir og degi tekið að halla var það augljóst mál að kveikja rafmagnsljós á klósettinu. Það gerðist í sömu svipan og hann snerti slökkvarann að rafmagni sló út upp á punkt og prik.  Ævinlega fyrsta hugsunin að rafmagnsleysið sé hjá manni sjálfum. Hugsanlega farið hranalega að slökkvaranum,  peran sprungið af þeim völdum og lekaleiðararofinn slegið út.  Reynsla er fyrir því. Konan varð vitni að þessu og taldi sig hafa heyrt peruna springa. Nú varð ekki hjá því komist að paufast niður í kjallara og slá inn. En þá voru allir rofarnir uppi, alveg bísperrtir. Nú, það voru líklega stofnöryggin. Hafði lent í því að stofnöryggi færu. Þau eru tvö að mig minnir. Í þessum svifum kallaði konan og sagðir mér að gá hvort ljós væri í Hrauni. Þar væri alltaf ljós á hlaðinu. Ég skreiddist aftur upp stigann og út í dyr og það var ekkert ljós í Hrauni. Gáði svo kringum mig í Hnífsdal og sá hvergi glætu. En fólk var auðvitað í vinnu og skildi ekki eftir ljós heima hjá sér.

Svo leið og beið og ekkert kom rafmagnið.  Undir klukkan þrjú kom rafmagnið skyndilega eins og hland úr fötu og hafði þá verið rafmagnslaust í um hálftíma.  Þykir langur tími á tölvuöld. Peran á klósettinu glotti nú framan í mig eins og tungl í fyllingu svo og önnur rafmagnstól á heimilinu. Ekkert hafði slegið út og stofnöryggin strýheil í kjallaranum. Þakkaði guði fyrir miskunnsemi hans.

Ég hugsaði með mér fullur sektarkenndar að svona geti gerst, fari maður ekki vel að slökkvurum, einkum á klósettum. Var enn þá viss um að rafmagnsleysið væri mér að kenna. Gat ekki verið nein tilviljun að öllu slægi út akkúrat þegar ég kveikti á ljósinu á náðhúsinu.  Eins gott að það kæmist ekki upp hvernig í öllu lá.

Þegar leið á daginn tóku að berast fréttir af því að helstu rafmagnslínur landsins hefðu rofnað svo sem strengurinn úr sjálfri  Búrfellsvirkjun og Hrauneyjarfossvirkjun og ég veit ekki hvað. Meira segja varð straumlaust norður í landi. Og auðvitað kom ekkert rafmagn inn á vandræðaskepnuna Vesturlínu fremur en fyrri daginn.  Ekki batnaði sálarástand mitt við þessi tíðindi og aðgát skal höfð í nærveru slökkvara .

Skammt er síðan að varaaflsstöð var reist í landi Bolungarvíkur. Sú stöð býr yfir þeirri náttúru að fara þegar í stað í gang, slái út veiturafmagni á svæðinu og veitir mannfólkinu þá birtu og yl. Stöð þessi er  ofurmannvirki og gott ef hún sést ekki frá tunglinu eins og Kínamúrinn og Flóaáveitan. Kostaði  bygging hennar fimmtánhundruð milljónir. Þótti ástæða til að rafmagnsráðherrann kæmi vestur við vígslu stöðvarinnar ásamt fleira stórmenni og allir með tvöfalda hjálma á höfði. Stöðin var nefnilega reist í miðju kríuvarpi á Sandinum  og krían ágeng þarna. Sérstakt net var ofið til að setja stöðina í gang og heitir Snjallnet með stórum staf. Í síðustu viku virkaði Snjallnetið ágætlega en stöðin dýra neitaði að fara í gang nema eftir dúk og disk og tilfæringar. Síðast þegar rafmagn fór af Vestfjörðum, neitaði þessi fimmtánhundraðmilljóna varaaflsstöð að snúast. Snjallnetinu var ekki um að kenna, heldur mannlegum mistökum skv. upplýsingum frá Orkubúi Vestfjarða. Rétt er að halda til haga að fyrirtækið Landsnet, ein afæta orkukerfisins, á stöðina ásamt olíubirgðum en Orkubúið manúerar hana þegar hún hrekkur ekki sjálf í gang.

Hluti af sjálfsmynd Vestfirðinga er rafmagnsleysi. Fáir taka það illa upp þótt rafmagnið fari. Við erum líka svo þakklátir Vestfirðingar þegar það kemur aftur. Jafnvel í mestu sumarblíðum fer rafmagnið eins og hendi sé veifað. Þá er yfirleitt bjart af degi og fer lítið fyrir rafmagnsleysinu nema á vinnustöðum og þá fá menn sér bara kalt kaffi og taka í nefið á meðan þeir bíða eftir rafmagninu. Þetta eykur á félagslega samheldni á vinnustað og eitthvað til að tala um.

Svona er nú það.

Annað sem styrkir sjálfsmynd Vestfirðinga, til eða frá, er að þeir eru orðnir afgangsstærð í fluginu, ekki bara innanlands heldur einnig á Grænlandi. Er þá orðið alllangt seilst. Nú er það ekki lengur háð flugskilyrðum fyrir norðan og austan hvort púsluspil daglegs flug gengur upp hjá Flugfélaginu, heldur hefur Núkk bæst við og gott ef ekki Kúlúsukk. Hvort flogið verði til Ísafjarðar þann daginn. Flugvallarvinir fyrir sunnan boða að innanlandsflugið leggist af, verði Reykjavíkurflugvöllur fluttur. Sjáum vér ekki betur en Flugfélagið sjálft stefni að því að leggja flug innanlands niður með því að kaupa sífellt lengri og lengri flugvélar sem geta svo hvergi lent nema á brautum Flugvallarvina í Vatnsmýrinni eða í Keflavík.

Það er margt skrýtið í kýrhausnum.

Rekið saman í Hnífsdal við rafmagnstýru frá Orkubúinu og Landsneti

Finnbogi Hermannsson