,,Á Íslandi er lýðræði” og þar með er málið afgreitt og þarf ekki að ræða frekar,
meirihlutinn ræður – eða er það ekki annars ? Vangaveltur fagfólks, umræða og nánari
skoðanir hafa leitt í ljós að þetta er hreint ekki alveg svona einfalt og vaxandi fjöldi
fólks er orðin efins, ekki síst vegna aukinnar misskiptingar, ójafnræðis og
forgangsröðunar sem augljóslega geta ekki talist til hagsbóta fyrir meirihlutann.
Lýðræði er ekki ástand sem er ákveðið í eitt skipti og gildir sjálfkrafa að öllu leyti
endalaust, það er heldur ekki óumbreytanlegur staðall sem virkar eins við allar
aðstæður og áskoranir. Það eru jafnmargar missterkar útgáfur af lýðræði og þau lönd
sem kenna sig við það eru þó afar ólík vegna mismunandi kringumstæðna frá þeim
tíma sem hefðirnar urðu til.
Nútímalegri þættir hafa einnig mikið að segja; ójafnræði áhrifavalda sem gæti lýst sér t.d. í eignarhaldi fjársterkra hagsmunahópa á fjölmiðlum með tilheyrandi stjórnun, þöggun, brogaðar umfjöllunar eða upplýsingastreymis á staðreyndum. Eins og allar lifandi og mannlegar uppfinningar í samfélögum sem eru í
sífelldri þróun af einhverju tagi, (sum taka skref aftur ábak svo tvö fram) þarf skipulagið
lýðræði aðhald, upplýsingar, umræðu og opnar áhrifaleiðir ólíkra hagsmuna og
þrýstihópa, þ.e. lifandi afskipti. En stundum bera starf og aðgerðir fjöldans, þ.e. lýðsins
sem á að ráða, ekki árangur sem skyldi og jafnvel fulltrúar lýðsins sjá hag sínum betur
borgið með því að skipta leynt eða ljóst um umbjóðendur og taka auðveldu leiðina út.
Sérstaklega gengur almenningur á vegg þegar mikir hagsmunir liggja undir hjá þeim
sem hafa hag af óbreyttu ástandi og þeirra sem að hag af því að vera þeim hliðhollir.
Við vitum það bæði vegna sögulegra staðreynda og vegna atburða líðandi stundar
víða um lönd að lýðræði á ekki alltaf auðvelt uppdráttar, jafnvel í svokölluðum
lýðræðisríkjum.
Efnahagslegir, atvinnulegir eða félagslegir hagsmunir aðila sem sumir
hverjir eru kosnir á þing áratugum saman eru ekki alltaf þeir sömu og almennings. Vald
spillir, hagsmunir skapa viðhorf, ráða atkvæðum og fáir fara upp á móti straumnum.
Grundvöllurinn og lykillinn að öllu alvöru lýðræði er að lýðurinn, fólkið, þjóðin, þ.e.
almenningur í landinu sé hinn eini sanni höfundur þeirrar stjórnarskrár sem það hefur,
– ekkert annað er lýðræði. Í lýðræði á það að vera fólkið sem setur leikreglurnar og
valdhöfunum mörk, eins og í ,,eftir þessu megið og eigið þið að starfa fyrir okkur “ því
stjórnarskrá lýðveldisins Íslands er æðstu lög landsins og þingið má ekki setja lög í
bága við hana, hún er undirstaða alls annars þó löggjafarvaldið liggi hjá alþingi og
dómsvaldið hjá dómstólum. T.d. mætti ekki selja fyrir slikk, veiðiheimildir eða
vatnsaflsréttindi til vildarvina, styrktaraðila eða annara valdamikilla aðila ef ákvæði
væri í gildi sem segði að þjóðin ætti auðlindir landsins (sem ekki eru í einkaeigu) og
þ.a.l. ætti hún rétt á sanngjörnu markaðsverði fyrir þær. Það verður að teljast á móti
hagsmunum þjóðar að geta ekki lögleitt þessa kröfu, arðins er þörf, t.d. í uppbyggingu
innviða.
Almenningur er farin að skipuleggja sig þó seinþreyttur sé til vandræða því að ört
stækkandi hluta hans er farið að ofbjóða rækilega og sér merki greinilegrar
misskiptingar, spillingar og ójafnræðis. Sýnir Íslandssaga síðustu áratuga okkur það
ekki ?
Það góða við erfiðleika er að þeir geta kennt okkur svo mikið. Hrunið 2008 og árin
eftir það skildu eftir sig mikil og stór skilaboð. Stjórnvöld sem áttu að tryggja
efnahagsleg öryggi, fagleg vinnubrögð, regluverk og afkomu þjóðarinnar brugðust
stórkostlega. Fulltrúarnir sem við ákváðum að treysta í verkefnin reyndust því miður
ekki traustsins verðir. Hrikaleg staðreynd blasti við íslendingum. Eðlilega voru þeir ekki
ánægðir með forystu sem ekki var treystandi til stjórnunar eða fyrir hagsmunum okkar.
Hvað gerðum við þá ? – við beisluðum ólguna og sættumst á að taka málin í eigin
hendur, þar sem þau eiga heima og héldum lýðræðislegan þjóðfund sem vann ötullega
að því að komast að því hvaða gildi við íslendingar vildum leggja áherslu á.
Næsta skref var lýðræðislega kosið stjórnlagaráð. Ráðið fékk niðurstöður þjóðfundar
til hliðsjónar. Því fór svo að á herðum þúsund manna þjóðfundar og árslangri
sérfræðivinnu 7 manna stjórnlaganefndar samdi 25 manna þjóðkjörið stjórnlagaráð
drög að nýrri stjórnarskrá eftir langa og stranga vinnutörn, umræður og endalausar
málamiðlanir. Niðurstaðan var allt að því kraftaverk því að fjölmargir komu að þessu
ferli og auk þess erum við íslendingar erum ekki beinlínis þekkt fyrir að samþykkja
aðrar skoðanir en okkar eigin. Þess skal einnig getið að stærstu stjórnmálaflokkar
landsins hafa haft stjórnarskrárnefnd árangurslaust að störfum í nokkra áratugi.
Tillaga Stjórnlagaráðs að nýrri stjórnarskrá 2011 byggir að stærstum hluta (ca. 80% ?)
til á grunni gömlu stjórnarskrárinnar sem er næstum 150 ára gömul, (reyndar í raun
eldri en frá 1874 því sú var ekki mikið breyttri frá endalokum einveldis í Danmörku árið
1849) – sem er ansi gamalt, ekki síst í ljósi mikilla þjóðfélagsbreytinga, t.a.m. kom
ekki ein einasta kona að tilurð hennar og ekkert minnst á ansi mörg málefni
samtímans. Þessi sameiginlega niðurstaða stjórnlagaráðsins var samþykkt í
þjóðaatkvæðagreiðslu af meirihluta kjósenda. Þjóðin hafði eignast lýðræðislega unna
eigin stjórnarskrá og ferilið var hárétt. Stjórnsýsluumbætur og nokkur ný atriði sem
eiga heima i nútímanum voru þar, t.m.a. ákvæði um; Verndun náttúru Íslands sem
undirstöðu lífs í landinu, auðlindirnar, upplýsingaréttur, félagsleg réttindi og réttur til
heilbrigðisþjónustu, félaga-, funda-, ferða-, trú- og atvinnufrelsi, frelsi fjölmiðla,
menningar og mennta, friðhelgi Alþingis og sjálfstæði þingmanna, ráðherraábyrgð,
hagsmunaskráningu og vanhæfi. Réttláta málsmeðferð og bann við ómannúðlegri
meðferð og herskyldu, skilyrði fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu, upplýsinga- og
sannleikskyldu auk þess um að ramsal ríkisvalds, t.d. vegna alþjóðlegra samninga,
skal alltaf vera afturkræft.
Nýja íslenska stjórnarskráin er til í öllum helstu bókabúðum landsins og á rafrænu
formi. Svik stjórnvalda við að innleiða þessa einu lýðræðislega unnu stjórnarskrá
þjóðarinnar, þ.e. hina einu réttu stjórnarskrá, eru ekki tilkomin vegna hagsmuna
þjóðarinnar heldur teljast þessi svik þvert á móti vinna á móti hagsmunum hennar.
Það má eflaust rekja til ýmissa efnisatriða hennar, t.d. um eignarhald þjóðarinnar á
auðlindunum og kröfuna um sanngjarnt markaðsverð fyrir nýtingu þeirra. Nema
stjórnvöld séu beinlínis á móti raunverulegu lýðræði sem er næstum óhugsandi –
nema þau hafi óbeinan hag af öðru. Þau hafa a.m.k. lagt nokkuð á sig fyrir
sýndarlýðræði til að friða og blása ryki í augu almennings, t.a.m. ,,rökræðukönnun“ –
þar sem helstu hagsmunamál eins og t.d. auðlindaákvæði nýju stjórnarskrárinnar var
ekki til umræðu. Ástæðan sem gefin var, byggðist á því að það væri búið að ganga frá
því máli – af formönnum stjórnmálaflokkanna sem þó eru ekki raunverulegir eigendur
auðlindanna, það er fólkið í landinu. Þegar leiðir stjórnvalda og þjóðar liggja
augljóslega alls ekki saman, þá hlýtur sú spurning að skjóta upp kollinum, hver eigi
þetta samfélag, landið og miðin, er það nokkuð munaðarlaust og varnarlaust gegn
arðráni og ódýrri sölu eða ætlum við almenningur að bera gæfu til að taka það sem er
okkar ? – Ég hvet alla landsmenn til að taka þátt í undirskriftasöfnuninni á
nystjornarskra.is.
Bergljót Tul Gunnlaugsdóttir
Höfundur er Evrópufræðingur, upplýsingafræðingur með kennsluréttindi,
stjórnsýslugráðu og lærður leiðsögumaður.
