Að spyrja gagnrýnna spurninga er lykilatriði í vísindum einsog í lífinu almennt. Að trúa ekki öllu sem maður les, heyrir eða sér – heldur að kynna sér málið og mynda sér skoðun. En á stundum er umræðan með slíkum hætti að fátt bendir til gagnrýninnar hugsunar en þess í stað er hlaupið upp til handa og fóta allskonar yfirlýsingar gefnar án nokkurs rökstuðnings. Það er slæmt.
Slík er umræðan því miður algeng þegar kemur að laxeldi. Mantran þulin að eldislax sé næringarsnauður og í raun hættulegur til neyslu. Þetta allt þrátt fyrir að staðreyndir á formi niðurstaðna úr rannsóknum bendi til annars. Svo ekki sé nú velt fyrir sér hver væri í raun viðskiptahugmyndin með því að framleiða og selja hættulegan mat – ekki gáfuleg viðskipti það!
Í Noregi hefur laxeldi verið stundað í áratugi og gríðarlegt magn framleitt og selt um allan heim. Á þeim tíma hefur eldistækninni fleitt fram og þá ekki síst þróun á fóðri fyrir eldislax. Markmiðið með laxeldi hefur alltaf verið og er enn að framleiða matvæli fyrir fólk. Ekki ala fiskinn bara af því bara og í besta falli til að hann sleppi og blandist villtum laxastofnum. Nei, til að framleiða matvæli. Þegar matvæli eru framleidd er leitast við að búa til vöru sem fellur vel í kramið hjá neytendum og eftirspurn er eftir. Ekki er verra ef sú framleiðsla hefur lágmarks neikvæð áhrif á umhverfið – skilur eftir sig lítið kolefnisspor, eins og talað er um í dag. Það er hinsvegar svo að í árdaga laxeldis var ekki verið að hugsa mikið um umhverfisáhrifin enda umræðan ekki á þeim stað sem hún er í dag og þekkingin ekki heldur. En það hefur breyst og það mjög, sem er gott.
Helstu rök andstæðinga laxeldis er að eldislax innihaldi ekki lengur neina – eða í besta falli mjög lítið af mikilvægu fitunni Omega-3. Ef hinir sömu kynntu sér þær mælingar sem liggja fyrir og aðgengilegar eru öllum (https://vkm.no/) þá kemur í ljós að þrátt fyrir að magn Omega-3 sé um helmingi lægra en það var fyrir 12 árum síðan, er staðreyndin sú að ein máltíð á viku uppfyllir Omega-3 næringarþarfi fullorðinnar manneskju. Ástæða minna magns af Omega-3 er sú að meira er notað af plöntu olíum í fóður fyrir lax en áður var gert. Staðreyndin er hinsvegar sú eldislax er oftar en ekki feitari en villtur lax og inniheldur því meira af Omega-3 en sá villti.
Þegar Omega-3 rökin duga ekki til, þá er gjarnan rætt um að eldislax sé stútfullur af eiturefnum. Hér eru gjarnan talin upp þekkt eiturefni sem finnast í náttúrunni, ss. PCB, dioxín og kvikasilfur. Staðreyndin er sú að með minni notkun á fiskimjöli-og lýsi en í stað meiri notkun á jurtaolíum og próteinum, þá hefur magn þessara efna í eldislaxi minnkað um 70%. Reyndar svo lítið af þessum eiturefnum að finna í eldislaxi að fullorðinn maður getur borðað yfir 1 kg af eldilaxi á viku án þess að ná hættumörkum – reyndar ólíkt því sem er með villtan lax sem inniheldur meira magn þessara efna en eldislaxinn. Eðlilega, villtur lax borðar það sem til boða er í náttúrunni og hefur ekki her sérfræðinga til að búa til hollan mat fyrir sig og passa að ekki sé eitur í matnum.
Hinsvegar þarf að hafa varann á og því fylgir hætta að nota meira af jurtaolíum og próteinum í fóður fyrir lax. Hér er átt við eiturefni eru notuð í baráttunni við sníkjudýr þegar verið er að rækta jurtir sem síðan eru notaðar í fóðrið (efnum sem sprautað er t.d. á akra). Það er auðvitað rétt að slíkt getur skapað vanda og er tekið alvarlega. Strangt eftirlit er með slíku og er nóg að heimsækja síður opinberra eftirlitsaðila til að staðfesta það (https://www.mattilsynet.no/fisk_og_akvakultur/). Spakmælunum „allt er best í hófi“ má hinsvegar ekki gleyma og það á við um allan mat. Að borða í óhófi eykur jú hættuna á að innbyrða óæskileg efni í of miklu magni. Það þekkjum við vel sem berjumst við aukakílóin svo dæmi sé tekið.
Niðurstaðan hlítur auðvitað að vera sú að eldisfiskur er bráðhollur eins og fiskur er almennt. Jafn hollur fyrir þá sem eru á móti fiskeldi eins og fyrir hina sem því eru fylgjandi.
dr. Þorleifur Ágústsson
NORCE Norwegian Research Centre AS
