Matís ohf tók þátt í verkefni síðsumars á Filippseyjum sem var hluti af samstarfsverkefni utanríkisráðuneytisins og Alþjóðabankans um að veita aðgang að sérfræðiþekkingu Íslendinga. Hlutverk Matís í þessari ferð var að styðja við tillögur Alþjóðabankans um uppbyggingu á eldi í sjó, með sérstaka áherslu á ræktun á þangi.

Ræktun á þangi á Filipseyjum

Filippseyjar eru þriðju mestu ræktendur á þangi í heiminum, næstir á eftir Kína og Indónesíu, og rækta um 1,5 milljónir tonna á ári. Megin hluti þessarar ræktunar er notað sem hráefni í carageenens framleiðslu, sem fer síðan í útflutning og meðal annars notað til framleiðslu á matvælum. Ræktun á þangi er mikilvæg fyrir efnahag landsins og afkomu fólks, en um ein milljón manna hafa lifibrauð af atvinnugreininni.

En ræktunin er frumstæð og bændur búa við mikla fátækt og óvissu. Hver fjölskylda ræktar þara á svæði sem er um hálfur til einn hektari, og fer ræktunin aðalega fram á grunnsævi til að bændur getið athafnað sig án þess að nota báta. Það eru margskonar ógnir sem bændur búa við, stormar geta lagt ræktunina í rúst og breytingar á hitastigi sjávar eða seltustigi geta valdið sjúkdómum sem eyðileggja uppskeruna. Bændur hafa ekkert borð fyrir báru, og þó að þeir geti náð 4-6 uppskerum á ári, þarf ekki marga bresti til að þeir hafi ekki efni á að kaupa nýjan búnað eða græðlinga og þá er ræktunin sjálfstopp og fjölskyldan án lífsviðurværis.

Að bjarga heiminum

Í skýrslu[1] sem Alþjóðabankinn gaf út fyrir skömmu er dregin upp mynd af því mögulega sem hægt væri að gera til að auka ræktun á þangi í hitabeltinu, svolítið eins í fullkomnum heimi. Þar kemur fram að fram til ársins 2050 þarf að auka heimsframleiðslu á próteini um 50 – 70% til að fullnægja fæðuþörf jarðarbúa. Það verður varla gert með hefðbundnum landbúnaði sem er í dag ein helsta uppspretta gróðurhúsaloftegunda og neikvæðra umhverfisáhrifa og hreinlega ekkert pláss til ræktunar. Mikil tækifæri liggja hins vegar í ræktun í sjó sem jafnframt hefði jákvæð áhrif á lífríki jarðar.

Ef ræktun á þara ykist um 14% á ári gæti framleiðslan á þurrvigt orðið 500 milljón tonn árið 2050. Ef tekið er til greina þær miklu framfarir sem hafa orðið á búnaði til ræktunar, þekkingu og tæknilegum lausnum sem liggja fyrir, ætti það að vera mögulegt. Með hefðbundum ræktunaraðferðum ræktar hver bóndi um 20 tonn af hálfþurrkuðum þara (cottonii) en með nútíma tækni og breyttu skiplagi gæti hann framleitt 100 til 120 tonn á ári.

Nýta kaupfélagsformið

Ein hugmyndin til að auka framleiðsluna er að stofna kaupfélög um ræktunina, með um 100 bændum, og til hliðar við það væri tryggður rekstur um ræktun og framleiðslu á græðlingum. Fjármagn væri útvegað til að nútímavæða ræktunina þar sem hún væri færð á meira dýpi og búnaðurinn væri strengdur niður, ekki ósvipað og við þekkjum með laxeldiskvíar hér á landi. Mikilvægt er að finna aðila sem fólkið treystir til að vera í forystu kaupfélagsins, sem greiðir síðan bændum lágmarkslaun allan ræktunartímann, og síðan aukalega fyrir hráefni þegar því er skilað inn. Einnig mun safnast upp höfuðstóll í kaupfélaginu sem bændur eiga og hægt er að nota við fjárfestingar eða greiða árlega út arð, eða takast á við óvæntan mótbyr við ræktun. Kaupfélagið fjárfestir í vöruskemmu og getur því stýrt framboði miðað við eftirspurn, en hægt er að geyma forþurrkaðan þara í allt að þrjú ár. Kaupfélagið selur framleiðsluna beint til verksmiðjunnar og losnar þannig við tvo til þrjá milliliði (kaupmenn) sem starfa í virðiskeðjunni í dag.

Nýjar aðferðir við ræktun

Með því að færa ræktunina á meira dýpi losna bændur við sveiflu í hita og seltustigi sem veldur sjúkdómum og er ein mesta ógnunin í dag. Við fjöruborðið getur selta og hiti breyst mikið við rigningar, sem geta stundum dunið á vikum saman í hitabeltinu. Þannig gætu þessar hugmyndir breytt miklu fyrir íbúa svæða þar sem ræktunin fer fram, sem eru mjög fátækir og lifa fyrir hvern dag fyrir sig í algeru öryggisleysi. Með 500 milljón tonna framleiðslu myndu skapast 50 milljón bein störf við ræktun í hitabeltinu, sem gætu með óbeinum störfum orðið um 100 milljón og skilað 500 milljörðum dollara í verðmætum. En það hangir fleira á spýtunni og þá komum við að umhverfisþætti þess að rækta 500 milljón tonn af þara á ári!

Að fæða heiminn

Slík framleiðsla myndi auka matarframboð heimsins um 10%. Úr þurrkuðum þara má vinna á bilinu 10-30% af próteini, og þannig myndi 500 milljón tonn skila í kringum 150 milljónum tonna af þörungapróteini og 15 milljón tonnum af þörungalýsi. Þörungalýsi getur innihaldið omega 3 fitusýrur og líkist því fiskalýsi. Ef tekið er tillit til mismunandi próteininnihaldi í þörungamjöli og t.d. soyjamjöli gæti framleiðsla á því fyrrnefnda jafnast á við 20% af framleiðslu þess síðarnefnda og framboð af þörungalýsi yrði sjöfalt miðað við framboð af fiskilýsi í heiminum í dag. Ef hægt væri að framleiða fiskifóður úr afurðum þara, sem síðan yrði notað til fiskeldis, sem er umhverfisvænasta próteinframleiðsla sem þekkist, væri búið að leysa hluta af umhverfisvanda heimsins. En þar með er ekki öll sagan sögð!

Gríðarleg umhverfisáhrif

Þari lifir á kolsýru og köfnunarefni. Í dag eru notuð um 150 milljón tonn af áburði (köfnunarefni) en aðeins helmingurinn af því nýtast jurtum, en um 15 – 30% skilar sér í sjóinn. Þetta hefur skapað um 250.000 km² af dauðasvæðum í heimshöfunum. Þangrækt gæti tekið í sig um 10 milljón tonn af köfnunarefni árlega, eða um 30% af því sem við látum frá okkur í sjóinn. Önnur mengun sem veldur miklum áhyggjum í sjónum er kolsýra (CO²), sem skolast með rigningu úr menguðu andrúmsloftinu og endar í sjónum. Hækkandi sýrustig sjávar er meðal stærstu áskorunum sem maðurinn stendur frammi fyrir, sem þegar er farið að hafa neikvæð áhrif á lífríki hafsins. Með ræktun á 500 milljón tonnum myndi þari taka í sig um 135 milljón tonn af kolsýru, um 3,2% af árlegri mengun sem sjórinn tekur við á ári.

Er þetta hægt?

Allt hljómar þetta eins og ævintýri og sumir myndu segja að væri of gott til að vera satt! Enn er ekki búið að þróa hagkvæmar afurðir úr þara til að nota sem fóður. En til þess að virkja hugvit og frumkraft þarf að sýna fram á framboð í framtíðinni. Trúi menn ekki á framboðið verður ekki til sá hvati sem til þarf að þróa verðmætar afurðir úr þessu grænmeti hafsins. Þannig verður vænt framboð og eftirspurn að fara saman hönd í hönd. Matís hefur þegar komið að tugum rannsókna á nýtingu þörunga og mikill áhugi er meðal erlendra rannsóknaraðila á málinu. Efna- og plastframleiðendur hafa sýnt því áhuga að nota hluta af þangi til framleiðslu sinnar. En hvað þarf til að koma svona hugmyndum á rekspöl?

Tæknilega verða engar óyfirstíganlegar hindranir, sem hugvit og frumkvæði geta ekki leyst. Allt mun þetta snúast um mannlega þáttinn, að koma á breytingum og endurskapa núverandi menningu. Breytt hugafar og virkja bændur til að vinna undir skipulagi, bæta þekkingu og mannauð.

Gunnar Þórðarson, viðskiptafræðingur.

[1] Seaweed Aquaculture for Food Securit, Income Generation and Environmental Health in Tropical Developing Countries