Nýtingarflokkur eða verndarflokkur
Umhverfismál og orkunýting er mikið til umfjöllunar þessi dægrin enda er um stórfellt hagsmunamál að ræða fyrir þjóðina í aðsteðjandi orkuskiptum. Ein er sú tegund orku sem við gefum hins vegar of lítinn gaum og það er starfsorkan, ekki síst sú nýting sem snýr að öryrkjum og eldri kynslóðinni. Hér getum við virkjað betur, virkjunarkostirnir eru margir og góðir hringinn í kringum landið og allir eru þeir umhverfisvænir. Svo líkingamálinu sé haldið áfram, þá má einnig spyrja sig hvort þessir hópar séu í nýtingarflokki eða verndunarflokki stjórnvalda. Fulltrúar bæði eldri borgara og öryrkja láta að því liggja í ræðu og riti að stjórnvöld hunsi hagsmuni þeirra og setji þá í raun í einhvers konar afgangsflokk. Þar megi hvorki með góðu móti afla sér tekna eða spara fé í banka án þess að grófar skerðingar komi til og ávinningur verði að engu.
Forgangur
Sem betur fer býr hluti eldri borgara við ágæt skilyrði varðandi sinn lífeyri og þarf ekki frekari efnahagslega fyrirgreiðslu. Þessi hópur er hins vegar enn sem komið er í talsverðum minnihluta. Við þurfum að setja alla okkar krafta í að bæta aðstæður þeirra sem búa við mjög kröpp kjör, hafa ráðstöfunartekjur sem eru undir skilgreindum framfærslumörkum og lifa við sára fátækt og niðurlægjandi aðstæður og þar í hópi er þorri öryrkja.
Vinna lengi
Það er svo sem ekki sjálfstætt markmið í sjálfu sér að sem flestir aldraðir séu þátttakendur í atvinnulífinu, vinni sem lengst og sem mest. Mikilvægt er að einstaklingar séu óbundnir að þessu leyti, þ.e. að þeir sem kjósa og hafa aðstöðu til geti valið að vinna lengi fram eftir aldri. Hlutskipti öryrkja er sérstaklega viðkvæmt í þessu sambandi.
Hlutfall eldri borgara á Íslandi er lægst meðal OECD-ríkjanna og atvinnuþátttaka þeirra er mikil, meiri en í nágrannalöndum okkar. Á aldursbilinu 65–69 ára er hlutfallið a.m.k. 53% en mun lægra, t.d. í Bretlandi, Svíþjóð, Hollandi og Danmörku. Þetta gerist þrátt fyrir það hamlandi og letjandi kerfi sem við búum við.
Breytt viðhorf til vinnu
Það tíðkast meðal flestra iðnvæddra þjóða að fólk fer frekar tímanlega á eftirlaun. Það gera Íslendingar síður, þeir fara seinna á lífeyri. Þessa stefnu iðnvæddra ríkja má rekja til þess að víða vildu stjórnvöld til skamms tíma hvetja eldra fólk til að hætta vinnu og rýma til fyrir hinum yngri. Með breyttri aldurssamsetningu, breyttum viðhorfum yngra fólks til vinnu og meira framboði eldri borgara sem vilja vinna þarf að endurskoða þessa hugsun. Fólk er heilsuhraustara nú en áður og fleiri geta verið lengur á vinnumarkaði. Í þessu tilliti er stuðst við álit Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar og ráðleggingum hennar fylgt.
Hvernig standa þeir eldri sig?
Margar erlendar rannsóknir hafa verið gerðar á viðhorfum til miðaldra eða eldra fólks á vinnustöðum. Þessar rannsóknir hafa m.a. verið gerðar vegna kenninga, viðhorfa og jafnvel hindurvitna um að starfsmenn sem eru miðaldra eða eldri vinni hægar, eigi erfiðara en yngra fólk með að tileinka sér nýja tækni og aðferðir og því meiri líkur á að þeir hinir yngri verði fyrir valinu. Niðurstöður rannsókna hafa þó sýnt að eldra starfsfólk er mikils metið innan fyrirtækja vegna þeirra kosta sem það hefur. Þar má nefna góða starfsfærni, lífsreynslu, vandvirkni, ábyrgð í starfi og jákvætt viðhorf.
Álit íslenskra stjórnenda
Íslensk rannsókn, sem gerð var í meistaranámi ekki alls fyrir löngu, rýndi í upplifun og viðhorf stjórnenda til miðaldra og eldri starfsmanna. Þeir sem tóku þátt í rannsókninni voru stjórnendur fyrirtækja innan verslunargeirans. Helstu niðurstöður sýndu að stjórnendur töldu eldri starfsmenn almennt hafa betra vinnusiðferði, sýndu nákvæmari vinnubrögð, betri mætingu og sýndu fyrirtækinu meiri hollustu. Meiri hluti stjórnenda greindi engan mun á því hvort eldri eða yngri starfsmenn leystu verkefni sín af hendi greiðar eða fyrr. Eldri starfsmenn voru frekar tilbúnir að deila reynslu sinni og þekkingu með öðrum en þeir yngri. Það helsta sem stjórnendum fannst að eldri starfsmenn mættu bæta var tölvufærni og internetnotkun. Almennt voru viðhorf til eldri starfsmanna því jákvæð.
Hvað segja þeir eldri sjálfir?
Gerðar hafa verið viðhorfskannanir meðal eldra fólks á Íslandi og spurt hvort það gæti hugsað sér að fara út á vinnumarkaðinn. Reyndar var tæplega helmingur svarenda í vinnu en þriðjungur sýndi að auki mikinn áhuga ef það hefði af því einhvern fjárhagslegan ávinning, ef það skerti ekki bætur þeirra til muna frá Tryggingastofnun ríkisins.
Samanburður ekki hagstæður
Greiðslur ríkis og lífeyrissjóða til eftirlauna nema um 10% af vergri þjóðarframleiðslu hjá hinum Norðurlandaþjóðunum. Á Íslandi nema þær aðeins um 5%. Þetta verður auðvitað að skoða í ljósi mismunandi lífeyrissjóðauppbyggingar. Ef athugað er hve mikið ríkið eitt greiðir til eftirlauna á Norðurlöndum er munurinn meiri. Á Íslandi ver ríkið rúmlega 2–3% af vergri þjóðarframleiðslu til eftirlauna en í Danmörku greiðir ríkið um 8% til eftirlauna. Auk þess er lífeyrir aldraðra og öryrkja til muna hærri í hinum norrænu ríkjunum.
Gerum betur
Sú umgjörð sem við búum öldruðum er aldeilis óviðunandi. Breytingar þarf að gera hratt. Við eigum ekki að láta okkur nægja þá hugsun að dropinn holi steininn. Almennar reglur eiga að gilda um aldraða í skattkerfinu rétt eins og um aðra borgara. Ef þeir kjósa að starfa á vinnumarkaði þar sem mikil þörf er fyrir þá er ekkert eðlilegra en að þeir greiði skatta og gjöld eins og hver annar borgari. Við þurfum hins vegar að tryggja að þeir sem ekki geta sótt vinnumarkaðinn, eða kjósa að gera það ekki, geti lifað sómasamlegu lífi af eftirlaunum sínum. Þannig var og er almannatryggingakerfið hugsað, að vera öryggiskerfi fyrir alla landsmenn.
Guðjón S. Brjánsson
